Туьйранаш
Ганс Христиан Андерсен
ДОЬНАЛЛА ДОЛУ ГІЕЛИН САЛТИ
Перевод Тамары Чагаевой  

Цхьана заманахь дуьнен чохь Iаш гIелах* вина ткъе пхиъ салти хилла. Уьш массо а цхьана ненах схьабевлла хилла — тишачу гIелин Iайгах. Цундела и салтий вежарий лара мегар долуш хилла. Уьш чIогIа хаза а хилла: хIораннан а белш тIехь топ а йолуш, чкъург санна, сеттина некхан у а долуш, тIехь цIен а, сийна а басахь мундираш а йолуш. Iаламат хаза салти хилла уьш!

И ткъе пхиъ салтий мужалтан гIутакх чохь Iуьллуш вара. Цу чохь готта а, Iаьржа а яра. Цкъа цхьана дийнахь и гIутакх схьаделладелира.

— ГІелин салтий! — аьлла, мохь туьйхира жимачу кIанта, воккхаверца тIараш а детташ.

И гIелин салтий цунна иза винчу дийнахь совгIатана белла бара.

КIант, сихха уьш стоьла тIе охьа а хIиттош, дIанисбан волавелира. Ткъе виъ салти вовшех тера вара, ткъа ткъе пхоьалгIаниг цхьа ког а боцуш вара. Иза массарал а тIаьхьа воьттина хилар бахьана долуш, цунна гIёла цхьажимма ца тоьънера. Делахь а и салти шен цхьана когана тIехь, вуьш шина когана тIехь санна, дикка лаьтташ вара. Оцу салтичуьнца доьзна цхьа башха хIума хилира. И хIума аса шуна хIинца дуьйцур а ду.

Цу кIанта шен салтий дIахIиттийнчу стоьла тIехь кхин дуккха а тайп-тайпана ловзо хIуманаш яра. Амма царех уггар диканиг мужалтах дина долу паччахьан цIа дара. Цуьнан кегийрачу корашна чухула гуш яра цу цIа чохь йолу чоьнаш.

Цу цIенна хьалхахь Iуьллуш куьзга дара. Иза цIенна хьалха лаьтташ болу Iам санна дара, ткъа цунна гонах дечиган кIелхIотторгашна тIехь лаьтташ, баьццара а долуш, кегийра дитташ дара. Цу Iам тIехула нека деш лелаш балозах йина йолу гIургIезаш яра. Еха вортанаш а сеттош, хи чохь гуш долчу шайн суьрташка а хьоьжуш, лелаш яра уьш.

И дерриг а чIогIа хаза дара, амма цу массо а хIуманал а хазаниг паччахьан цIийнан неIарехь лаьтташ йолу йоI яра. Иза а мужалтах йина яра. Цунна тIехь юткъачу кIадинах йина юбка а яра, белш тIехь кочахъхьарчорг а яра, хьалхахь боллуш къегаш болу хаза маха а бара. И маха цу йоIан коьрттал хир болуш боккха бара.

Хаза йоI цхьана кога тIехь лаьтташ яра, шена хьалха ши куьг дIа а дахийтина. Иза халхарча яра. Важа ког цо дикка лакха хьалабахийтинера, ткъа цуьнан шолгIа болу ког шена ца гича, вайн гIелин салтичунна иза а, ша санна, цхьа ког боцуш ю моьттинера.

«Сан иштта зуда елахьара бакъахьа дара, -аьлла, ойла йира гIелин салтичо. — Амма иза хьалдолчу неханхиламега. ИзачохьIашдолу цIа а мел хаза ду! Ткъа сан цIа — хIара мужалтах дина гIутакх ду. Цул сов, тхо тхаьш а ду цу чохь дукха -ткъе пхиъ стаг. ХIан-хIа, иза цуьнан меттиг яц! Амма иза евзича а хIума-м дацара».

Стоьла тIехь лаьтташ йолчу томкадухкургана* тIехьа дIалечкъира салти. Кхузара цунна дикка гуш яра хаза хелхарча.

Массо а гIелин салти буьйсанна гIутакх чу дIавиллира. Царна юкъахь цхьа ког боцу салти вацара: иза цу буса, мел лехча а, цхьанна а кара ца вира. ТIаьххьара а цIа чохь мел волу стаг дIавижира. Массо а дIатииначу хенахь тайнигаш вовшашца ловза юьйлаелира. Уьш хьеший тIеэцарх а, тIамах а ловзура, тIаьххьара а цара халхарш дIахIоттийра. ГIелин салтий шаьш чохь долчу гIутакхан пенех бетталуш бара: царна а лаьара синкъерамехь дакъа лаца, амма цаьрга гIутакхан негIар хьала ца айалора. Массо а тайнигаш халхаюьйлуш, кхийсалуш, Iункарлелхаш яра. Цара йоккха гIовгIа яьккхинера. ЦIелиг* чохь долу можа хьоза а, сама а даьлла, къамел дан доладелира: иза байташ юьйцуш дара.

Ког боцу салтий, хазахалхарчий доцург, массо а дIасауьдура. Халхарча, хьалха санна, шен ши куьг дIа а дахийтина, цхьана кога тIехь лаьтташ яра, ткъа салти, гIаролхо санна, шен топ белш тIе а тесна, йоIана тIера бIаьргаш дIа ца бохуш, лаьтташ вара.

Шийтта сахьт делира. ЦIаьххьана, тIах! -аьлла, тата а даьлла, томкадухкург дIаеллаелира.

Цу чохь Iаш шайтIанан кIорни яра. Томка-духкурга чуьра ара а иккхина, иза гонах дIасахьаьжира.

— ХIей! ГIелин салти! — аьлла, мохь туьйхира шайтIанан кIорнино. — Стенна хьоьжу хьо сел лерина цу халхарче? Хьо цуьнга ца кхочу.

Амма гIелин салтичо шена хIумма а ца хеза кеп хIоттийра.

— Хьажахь цуьнга! — элира шайтIанан кIорнино. — Собар де ахьа, Iуьйре тIекхачийта ахьа!

Iуьйранна самадевллачу берашна, томкадух-кургана тIехьа лаьтташ карийра цхьа ког болу салти. Цара иза коре дIахIоттийра.

ЦIаьххьана кор дIаделладелира. Хьанна хаьа, шайтIанан кIорни бахьана долуш, я мох хьакхар бахьана долуш иза хилла. Цхьа ког болу салти корта хьалха кора тIера чувуьйжира. Иза дукха лекхачу меттерачувоьжна дела, цуьнан лергашка зов деара. Минот ялале иза арахь нисвелира, ирахIбахана ког а болуш, ткъа цуьнан топ а, коьртара хIума а тIулгаш юкъахь йоллура.

Жима кIант а, зудаялхо а сихха араиккхира, салти схьалаха дагахь, амма мел лехарх а, иза царна ца карийра. Цкъа-м уьш цунна тIе ког баккхаза бисира, амма иза царна ца гуш висира. Салтичо цаьрга: «Со кхузахь ву!» аьлла, мохь тоьхнехьара, иза царна карор вара. Амма цунна товш ца хетара арахь мохь беттар — иза шена тIехь салтичун духар а долуш ма вара.

Дукха хан ялале чIогIа догIа доладелира. Массо а меттехь хин татолаш дара охьаоьхуш.

Ткъа догIа сецначул тIаьхьа, тIулгаш юкъахь Iуьллу гIелин салти волчу метте ведда цхьа ши кIант веара.

— ХIей! — элира царех цхьаммо. — Хьажахь, гIелин салти ву-кх Iуьллуш! Вайшимма хи тIехула дIавохуьйтур ву хIара!

Тишачу кехатах хин кема а дина, цу чу салти а хаийна, иза хин татол чу хийцира цара. Хинкема меллаша дIадоладелира, ткъа ши кIант, тIараш а детташ, цунна уллохула ведда воьдуш вара.

Сиха доьдучу хино кема сихха дIададийра. Татол чуьра хи чIогIа карзахдаьллера. ДогIа чIогIа дар бахьана долуш, и татол доккха хилла дIахIоьттинера.

ГIелин салти хинкеманна чохь верриг а вегош лаьтташ вара, амма цо цхьана а тайпана шегахь долу хьал ца гойтура. Хила ма-везза волчу салтичун санна, цуьнан белш тIехь кхозуш топ а яра, корта хьалаайбина а бара, некхан у нийсса лаьтташ а дара.

Эццахь хинкема карзахдаьллачу хино шуьйрачу тIайна буха кхоьссира. Цу бухахь Iаьржа бода бара, гIелин салти чохь Iийна долчу гIутакх чохь санна.

«Со стенга хьош ву те? — бохуш, ойла йора салтичо. — И шадерг а сий доцучу шайтIанан кIорнино лелош ду. ЭхI, соьца хIинца кху хинкеманна чохь Iаш и хаза халхарча хилча, со, кхузахь кхин а чIогIа бода хилча а, кхоьрур вацара!»

Цу минотехь тIайна бухара схьаиккхира боккха хиндахка.

— ХIара мила ву? — аьлла, мохь хьаькхира цо. — Хьан паспорт дуй? Сихха схьалол хьайн паспорт!

Амма гIелин салти, вист а ца хуьлуш, лаьтташ вара, шен топ чIоггIа схьа а лаьцна. Цуьнан хинкема татоло дIахьош дара, ткъа хиндахка, нека а деш, кхунна тIаьхьа богIущ бара. Буьрса цергаш а хьекхош, шена дуьхьал хи тIехула охьайогIуш йолчу чIешалгашка а, чамхалгашка а мохь а бетташ, цо бохура:

— Схьалаца иза, схьалаца! Цуьнгахь паспорт дац шуна!

Эццахь хинкема кхин а сиха дIадаьхьира хино. ТIаьххьара а гIелин салти боданера схьавелира. ТIай чекхделира. Амма цу минотехь муьлхха а турпалхо кхералур волу гIовгIа елира. ТIайна дехьа жима татол доккхачу хих дIакхеташ дара. Цу тулгIенаш тIехула жимачу кехатан хин-кеманна тIехь дIаваха кхераме дара гIелин салтичунна, вайна баккъал а долчу хинкеманна тIехь хин чухчарина* тIе доьлхуш санна.

Амма хIинца цуьнан саца аьтто бацара. ГIелин салти чохь а волуш, хинкема доккхачу хи тIе делира. Амма ког боцу салти хIумма а кхера ца велира. Иза, хьалха санна, бIаьрган негIар а ца тухуш, дIавоьдуш вара.

Хинкема цхьана меттехь хьийза делира. Иза цкъа-шозза агIор даьлча, цунна йистталц чу хи делира. ХIинца салти гIодаюккъалц хи чохь вара, жимма хан яьлча, иза логгалц хи чу вахара. ТIаьххьара а иза, корта къайла а болуш, хи чу вахара.

ГIайгIанца ойла йира салтичо шен хазачу халхарчех лаьцна. Цунна иза кхин гур йолуш яцара!

Иза доьналлица вала кечвелира ирчачу къур-къманехь. Амма цунна кхин а вониг тIекхечира. ЦIаьххьана хи чуьра ирахкхоссабеллачу боккхачу чIеро иза дIакхаьллира.

Ма чIогIа готта а, бодане а дара цу чIеран кийрахь! Цигахь тIайна бухахьчул а Iаьржа яра, мужалтан гIутакх чохь чул а готта дара. Амма гIелин салти хIинца а кхера ца веллера. Нийсса дIа а нисвелла, цо кхин а чIогIа шен топ схьалецира. Дуккха а Iиллира иза цигахь. ЦIаьххьана и чIара, хи тIехула дIасаида а, хи буха лелха а, бетта а луш, кхийсабала болабелира. Цул тIаьхьа иза дIатийра.

Кхин а жимма хан елира.ХIинца хIунх иллате, бохуш, ойлане ваьллачу салтичунна наб озийра.

Ша самаваьлча, шена тIелаьцна, ткъес санна къегаш долу урс гира цунна. ХIара серлонга воллушехь, цхьаммо мохь хьаькхира:

— Хьовсийша, гIелин салти ву-кх!

Схьахетарехь, и чIара схьа а лаьцна, базара а баьхьна, боьхкина хилла цхьаммо. Цул тIаьхьа иза юург кечъеш йолчуьнан кара кхечира. Ткъа цунна, чIеран гай схьадатIийча, цу чохь гIелин салти гира. Цу зудчо иза, шина пIелгаца схьа а лаьцна, вукху цIа чу дIаваьхьира.

ЦIахь мел верг ведда кхуза схьа а веана, майрачу салтичуьнга хьажа хIоьттира. Цара иза стоьла тIе охьахIоттийра. Эццахь цунна гира хьалха ша чохь Iийна йолу чоь а, цигахь хилла волу кIант а, ша тIера охьавоьжна долу кор а. Гонах хIетахь хилла тайнигаш а яра, царна юкъахь лаьтташ хаза паччахьан цIа а дара, цу цIийнан неIсагIи тIехь лаьтташ хаза халхарча а яра. Иза, хьалха санна, цхьана кога тIехь лаьтташ яра.

БIаьргара хи охьадоладаллал дог кIадделира гIелин салтичун, амма цунна шен хеннахь дагадеара, салтичун велха йиш ца хилар. БIаьрган негIар а ца тухуш, хьоьжуш лаьтташ вара иза йоIе, иштта цуьнга хьоьжуш лаьтташ иза а яра. Шиммо а вовшашка хIумма а ца олура.

ЦIаьххьана цхьана кIанта, катоьхна, схьа а эцна, цхьаьнгга а хIумма а ца олуш, гIелин салти пеша чу кхоьссира. Цунна иза Iамийнарг томка-духкург чуьра къиза шайтIанан кIорни хила мегара.

ЦIергахь серладаьлла догуш дечиг дара. ГIелин салти чIогIа вохвеллера. Я безам бахьана долуш, я цIе бахьана долуш ша вохвелла цунна шена а ца хаьара. Цунна тIера басарш охьаоьхуш дара, иза басаваьллера. Цунна шена а ца хаьара, ша хи чохь хилар бахьана долуш, я чIеран кийрахь хилар бахьана долуш басаваьллийла. Амма пешахь а иза нийсса лаьтташ вара, шен топ карахь а къуьйлуш, хазачу йоIана тIера бIаьргаш дIа а ца бохуш. Эццахь цунна хааделира ша цIергахь лала волалуш хилар.

ЦIаьххьана, неI дIа а еллаелла, мох хьаькхира. И мох хьоккхушехь, хаза йоI, полла санна, хьала а айелла, нийсса салти волчу пеша чу кхос-саелира. Цунах цIе елира. Иза гина волу гIелин салти верриг а лелина дIавелира.
ШолгIачу дийнахь пешара юкъ схьайоккхуш воллучу ялхочунна жима гIелин цуьрг карийра. Иза жимачу дагах а, кIора санна, баьгна дIабаьллачу маханах а тера дара. Иза гIелин салтичух а, хазачу халхарчех а бухадиснарг дара.

* ГI е л а — цунах оьрсаша «олово» олу.
* ЦIе л и г — олхазаршна хIоттош болу гур.
* Томкадухкург — оьрсаша цунах «табакерка» олу.
* Чухчара — лакхара чудетталуш долу хи.